فرهنگ موضوعی تفسیر المیزان

دربــاره فرهنگ موضوعی تفسیر المیزان

تهیه فرهنگ موضوعى قرآن کریم آرزویى دیرین برای قرآن پژوهان مى‌باشد. بخش قرآن مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی بر این باور بود که برای عملی کردن این آرزو باید تجربه‌ای اندوخته شود که خود نمونه‌ای از فرهنگ موضوعی متناسب با قرآن باشد. بدین جهت پیشنهاد معجم موضوعی دو تفسیر، یکی از قدما و دیگری از متاخران داده شد که پس از بررسی فراوان، تفسیر تبیان شیخ طوسی (385-460ق) از متقدمان و تفسیر المیزان علامه طباطبایی (1281-1361ش) از متاخران به تصویب رسید که ابتدا معجم موضوعی تفسیر تبیان تولید شد.
نرم افزار حاضر، دربر دارنده مطالب متنوع و گسترده‌ی تفسیرالمیزان با طبقه‌بندی موضوع (چکیده متن) نمایه و تک‌واژه، جهت اطلاع رسانی دقیق و فراگیر از مطالب گوناگون آن مى‌باشد، که تأمین کننده نیاز قرآن پژوهان و محققان علوم و معارف اسلامی خواهد بود.

اهمیت تفسیر المیزان

ارزش و اهمیت تفسیر گران‌سنگ و مهم المیزان، بر کسی پوشیده نیست. بطور خلاصه عمده‌ترین ویژگی آن را می‌توان در موارد ذیل جستجو کرد:

1ـ به کارگیری شیوه تفسیر قرآن به قرآن.

2ـ غلبه روحیه اعتدال و توازن به همراه تفکر برهانی.

3ـ روز آمدی تفسیر با پاسخگوئی به شبهات.

4ـ ارائه چهره اجتماعی از اسلام با مطرح کردن مباحث اجتماعی اسلام.

5ـ توجه به نظرات دیگران با نقد نظرات آنان.

6ـ نگرش موضوعی به مباحث قرآن کریم.

این ویژگی‌ها به همراه توسعه و گسترش مباحث، سبب فراوانی مطالب و در هم تنیدگی آنها شده است. به همین سبب، دسترسی پژوهشگر به مطالب مورد نظر خود، از طریق سوره‌ها و آیات، بسیار دشوار می‌باشد که لازم بود با استفاده از روش‌های گوناگون اطلاع رسانی، این امر به انجام برسد. مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی با توجه به تجارب گذشته خود، برنامه معجم موضوعی المیزان را در دستور کار خود قرار داد.

هدف برنامه:

هدف برنامه: هدف این برنامه استخراج ساده و آسان مطالب بلند تفسیر المیزان در تمامی زمینه‌ها به ویژه مطالب معارفی و ارائه آنان در گروه‌بندی‌های خاص می‌باشد.

مراحل شکل گیری فرهنگ موضوعی المیزان

با توجه به جامعیت و گستردگی مباحث تفسیر المیزان، جلسات متعددی با محققان کارآزموده و باتجربه و آشنا به تفسیر المیزان، برگزار شد. در این جلسات، «روش موضوع برداری و نمایه سازی از کلیه مفاهیم تفسیر المیزان» انتخاب و برای آغاز کار پنج مرحله‌ی کلی تعریف شد.

1. موضوع برداری (چکیده نویسی) از متن؛

2. نمایه سازی از موضوعات (چکیده ها)؛

3. تک‌واژه بر نمایه‌ها و هماهنگ سازی موضوعات و نمایه‌ها؛

4. ریشه یابی تک‌واژه‌ها؛

5. نظام‌هاى جانبی شامل مشترکات، مترادفات و مرتبطات در تک‌واژه‌ها.

مرحله اول : موضوع برداری

در مرحله نخست، تفسیر المیزان چکیده نویسی شد. تعداد این چکیده‌ها که موضوع نامیده شد 40080 عنوان مى‌باشد. اصل کلی در موضوع برداری «خواندن دقیق متن، تلخیص آن و ارائه موضوع کلی در ابتدای هر فراز و سپس موضوعات جزئی به گونه‌ای که هیچ مطلب مهمی بدون موضوع بر جای نماند» لحاظ گردیده لکن با توجه به تنوع مباحث المیزان و تخصصی بودن آن تصمیم بر آن شد که اصل مذکور به نحو کامل در بیانات تفسیری و هر آنچه که مرتبط به تفسیر آیات و مباحث تفسیری است رعایت شود اما در مباحث غیر تفسیری سعی شد موضوع به نحو کلی ارائه شده و جزئیات متن موضوع برداری شده با نمایه اطلاع رسانی شود. به همین جهت:

الف) مباحث لغوی، ادبی، بلاغی و قرائت تنها آنچه که مرتبط به تفسیر و فهم آیه و مورد تاکید مصنف بوده موضوع برداری شده و جزئیات به شکل نمایه اطلاع‌‌‌‌‌رسانی مى‏‌شود.

ب) مباحث فلسفی، اجتماعی، تاریخی، علمی آنچه که مرتبط به تفسیر آیات بوده به طور جزیی، ولی مباحث مستقل به نحو کلی موضوع برداری شده و جزئیات با نمایه اطلاع رسانی می‏‌شود.

ج) در مباحث روایی شامل روایات تفسیری، اسباب نزول و روایات غیر تفسیری، اصل اولی اطلاع‌رسانی هر روایت در موضوع به نحو کلی است مگر آنکه شامل مباحث مرتبط به تفسیر آیات یا بسیار طولانی باشد که نتوان مفاهیم کلیدی آن را در موضوع واحد خلاصه کرد. علاوه بر آن، جزئیات روایات که در موضوع قابل بیان نبوده، در نمایه ظاهر مى‌گردد و نیز مفاهیم کلیدی که در متن روایت وجود دارد و در موضوع آوره نشده، نمایه سازی مى‌شود.

د) اصطلاحات موجود در آیات و متن تفسیر (در حد امکان) به همان شکل، در موضوعات آورده شده است.

لازم به ذکر است که این مرحله در فیش‌هایی از قبل طراحی شده (شامل موضوع، نمایه، شماره صفحه و ابتدای سطری که موضوع از آن استخراج شده) انجام گرفت و سعی شده موضوعات بین حداقل 60 و حد اکثر 160 حرف ارائه گردد. پس از آن موضوعات از جهت درک مطلب و شکل ادبی آن کنترل و ارزیابی شد.

مرحله دوم: نمایه سازی

در این مرحله محورهای اصلی هر موضوع در قالب مدخل‌هایی مرکب و دو جزئی به نام نمایه ارائه گردید.

اصل کلی در نمایه «ارائه‌ی تمام مفاهیم کلیدی موضوع و یا متنی که از آن موضوع استخراج شده به صورت نمایه ترکیبی» است.

ذکر چند نکته در نمایه سازی ضروری به نظر می‌رسد:

الف) سعی بر این است که نمایه از دو کلمه فراتر نرود مگر آنکه ترکیب دو واژه یا بیشر، یک کلمه محسوب شوند از قبیل اعلام، اسامی مرکب و مضاف و مضاف الیه در صورتی که حاکی از اصطلاح یا معنی خاص است، و یا تک ‌واژه‌ای برای کلمه لحاظ نشود مانند عدم و نفی.

ب) آیاتی که در متن به آنها استشهاد شده ولی موضوع ذیل آیه‌ی اصلی آورده شده، به صورت شماره سوره و آیه در بخش نمایه فیش برداری شده است.

ج) سعی شده است اصطلاحات متن و آیات در نمایه به همان شکل بیان شود مثلا در تفسیر به لغت «معنی کذا» و تفسیر به غیر لغت و یا قول مفسرین «تفسیر کذا» و در تبین اصطلاح خاص «تعریف کذا» به کار مى‌رود.

د) مواردی که در متن تفسیر آمده ولی در موضوع اظهار نشده است، در نمایه آورده شده است از قبیل اسامی اماکن و ایام، قائلین نظرات، اسامی کتب و...

هـ) از آنجا که در موضوع برداری مباحث غیر تفسیری کلیت موضوع مد نظر است، سعی شده است جزئیات متن در نمایه ارائه گردد تا تمامی مطالب متن به نحوی در اختیار کاربر قرار گرفته باشد.

مرحله سوم : تک‌واژه بر نمايه‌ها و هماهنگ سازی

مرحله تک‌واژه بر نمایه‌ها بعد از ساختن نمایه، آغاز مى‌شود و اصل کلی تبدیل مدخل‌های هر نمایه به تک‌واژه است.

در این مرحله ذکر چند نکته ضروری به نظر می‌رسد:

الف) واژه‌هایی که حفظ آنها ضروری به نظر نمی‌رسد مانند عدم و نفی (به معنی سلب) تبدیل به تک‌واژه نشده‌اند.

ب) واژه‌های مرکب که از قبیل اعلام، اسامی خاص و اصطلاحات مرکب که در نمایه یک کلمه محسوب شده‌اند، در تک‌واژه هم به صورت مرکب آوره مى‌شود.

ج) واژه‌هایی که معنای آنها با اختلاف حرکت و اعراب، متفاوت است و بدون حرکت یک شکل می‏‌باشند، حرکت آنها در تک‌واژه اظهار مى‌گردد مانند «المِثل»، «المَثَل»، «المُثُل»، رسم الخط یکسان در تک‌واژه‌ها باید لحاظ شود.

بعدا از این مرحله، هماهنگ سازی آغاز مى‌شود که این خود در دو مرحله انجام می‌گیرد:

الف) هماهنگ سازی موضوعات؛ از آنجا که موضوعات با ذوق و سلیقه موضوع بردار استخراج شده پس از کنترل‌های متعدد از جهت محتوی و شکل ظاهری، سعی شده تا مفهوم متن را به آسانی منعکس کند (گر چه هنوز در این زمینه نواقصی را داراست).

ب) هماهنگ سازی نمایه‌ها؛ هماهنگ سازی در چند مرحله انجام می‌گیرد:

ـ کنترل و بازبینی تک تک نمایه‌ها از جهت محتوا و شکل با چینش از چپ و راست که باعث هماهنگی بین نمایه‌های دارای یک محتوا و ویرایش ادبی و روشی آنها مى‌شود.

ـ انجام تست‌های خاص از قبیل تست نمایه‌های مشترک ذیل یک موضوع، تست بیشترین تک‌واژه تکراری ذیل یک موضوع، تست نمایه‌هایی که از دو واژه‌ی متفاوت ولی دارای یک ریشه شکل گرفته‌اند (این تست بعد از ریشه زدن به تک‌واژه‌ها انجام می‌گیرد.)

مرحله چهارم: ریشه یابی

پس از بازبینی تک‌واژه‌ها و تثبیت رسم الخط آنها به این مرحله وارد می‌شویم.

توضیح: تک‌واژه‌ها را از جهت ریشه مى‌توان به چهار گروه تقسیم نمود:

ـ تک ریشه‌ ای:

تک‌واژه‌ای که دارای معنی خاص یا معانی متعدد بوده و اهل لغت تنها یک ریشه برای آن ذکر کرده‌اند.مانند واژه«عین»که به معنای "چشم"،"چشمه"،"جاسوس"و... است.

ـ چند ریشه‌ ای:

تک‌واژه‌ای که معانی مختلفی داشته و ریشه‌ی هر معنی متفاوت است و یا اهل لغت ریشه‌های متعددی برای آن ذکر کرده‌اند. مانند «الملائکة» دارای ریشه‌های «ملک»، «لأک»، «ألأک».

ـ بدون ریشه:

تک‌واژه‌ای که از اعلام و اسم خاص است، خود تک‌واژه در بخش ریشه آورده مى‌شود. البته اگر تک‌واژه دو کاربرد داشته باشد یعنی هم از اعلام بوده و هم در معنای خاص مشتقی بکار رفته است در این صورت ریشه مشتقی نیز لحاظ ‌گردیده است.

ریشه مرکب:

اگر تک‌واژه‌ای به صورت اصطلاح مرکب یا اسم مرکب باشد در این صورت ریشه‌ی هر دو مجتمعا آورده مى‌شود و در صورتی که اسم خاص باشد خود تک‌واژه نیز تواما لحاظ مى‌گردد.

مانند:

«اصحاب الملل» = «صحب و ملل»

«المسجد الحرام» = «سجد و حرم و المسجد الحرام»

-ریشۀ واژه هایی که لغت شناسان در آن ها اختلاف دارند،ریشه ای که اجماع بیشتری بر آن صورت گرفته است، آورده می شود و چنانچه جایگاه یکسانی در نزد آنان داشته باشند،همگی آورده می‌شوند مانند:«اسم»،با دوریشه «سمو و وسم».

-ریشه برخی ازاسامی مرکبی که در طبقه بندی خاصی مانند کتاب های تفسیری یا قبایل و یا منسوبان به یک شخص قرار گرفته اند، علاوه بر آوردن اسم مرکب،ریشۀ بخش اول آن با علامت «و» درج میشود. مانند: «بنو هاشم» = «بنو و بنو هاشم». «تفسیر المیزان» = «فسر و تفسیر المیزان» . «أصحاب علی ع» = «صحب و أصحاب علی ع». «سورة یوسف» = «سور و سورة یوسف» .

مرحله پنجم: نظام‌هاى جانبی مشترکات، مترادفات و مرتبطات

تهیه نظام‌های جانبی برای کل برنامه با ارائه نظام‌های مترادفات، مشترکات، مرتبطات به گونه‌ای که کل عناوین برنامه، همچون حلقه‌های یک زنجیر، در توسعه مفهومی و تحقیقی بکار گرفته شود.

الف) سیستم مترادفات:

صل کلی در مترادفات، ارائه مترادفات مشهور هر تک‌واژه بود که یا در متن تفسیر و موضوع برداری به کار برده شده است یا جزء مترادفات مشهور آن می‌‌‌‌‌باشد که در صورت جستجوی آن، به همان موضوع و متن متصل می‌‌‌‌‌گردد.

ب) سیستم مرتبطات:

در ستون مرتبطات کلیه تک‌واژه‌هایی که در لیست تک‌واژه‌ها وجود دارند و به یکی از انحاء ذیل با تک‌واژه در ارتباطند، آورده می‌شود:

1. اقسام و قسیم: اگر تک‌واژه‌ای اقسامی دارد یا قسیم تک‌واژه‌ی دیگر است، کلیه‌ی اقسام و قسیم‌ها در مرتبطات آورده مى‌شود. از قبیل: «العلم»: «حضوری»، «الحصولی».

2. مترادف و متضاد: تمام مترادفات و اضداد و نقیض های تک‌واژه که در لیست تک‌واژه‌ها وجود داشته باشد، در مرتبطات آورده مى‌شود. از قبیل: «الاحسان»: «الاسائة»، «البر».

3. کل و اجزاء: اجزاء در تک‌واژه کل و کل در تک‌واژه اجزاء به عنوان مرتبط آورده مى‌شود از قبیل: «الصلاة»: «الرکوع»، «السجود»، «القراءة» ...

4. کلی و افراد: افراد در تک‌واژه‌ی کلی و کلی در تک‌واژه‌ی افراد به عنوان مرتبط آورده مى‌شود به عنوان نمونه در ستون مرتبطات الانبیاء نام انبیاء موجود در لیست تک‌واژه‌ها آورده می‌شود.

5. مفسر و مفسر به: تفسیره‌های تک‌واژه در ستون مرتبطات آورده مى‌شود که این امر نیاز به رجوع به نمایه‌های تک‌واژه دارد.

6. ارتباط خاص و معهود: در صورتی که بین دو تک‌واژه ارتباط خاص و معهود باشد که در یکی از امور فوق نگنجد، از مرتبطات محسوب می‌گردد. مانند «الانبیاء»: «العصمة»، «الوحی»

7. اسباب نزول: تک‌واژه‌ی اسباب النزول از مرتبطات اعلامی که آیه‌ای در مورد آنها نازل شده محسوب مى‌گردد و نیز تک‌واژه‌ی «القراءات» به عنوان مرتبط کلماتی که در آن اختلاف قرائت شده، آورده می‌شود.

ج) سیستم مشترکات:

در ستون مشترکات کلیه تک‌واژه‌هایی که در لیست تک‌واژه‌ها وجود داشته و با واژه‌ی مورد نظر، اشتراک لفظی دارند، بوسیله حرکات اعرابی یا توضیح معنا درون قوسین، از اشتراک ظاهری بیرون می‌آید و با درج معنای آنها دایره‌ی معنائی آن واژه از واژه‌های دیگر جدا می‌گردد.

یادآوری:

در خاتمه توجه به برخی امور لازم می‌آید:

الف) به دلیل اهمیت کاربرد سیاق در شیوه تفسیری مرحوم علامه طباطبائی ره تمامی موارد با نمایه «التفسیر بالسیاق» نمایش داده شده است.

ب) به دلیل اهمیت جدا‌سازی تفسیر آیات از بیان مصداق، بطن، جری، تطبیق، تاویل و اسباب نزول در شیوه تفسیری مرحوم علامه طباطبائی(ره)، این موارد با نمایه «تفسیر کذا»، «التفسیر بالمصداق»، «التفسیر بالبطن»، «التفسیر بالجری»، «التفسیر بالتطبیق»، «التفسیر بالتاویل»، «التفسیر حسب اسباب النزول» و تک‌واژه‌های «التفاسیر»، «المصداق»، «البطن»، «الجری»، «التطبیق»، «التاویل» و« اسباب النزول»، قابل دسترسی است.

ج) موارد شان نزول، اسباب نزول، علت نزول و .... با تک‌واژه «اسباب النزول» قابل دسترسی است.

د) تفسیر آیات، مفاهیم و کلمات موجود در آیات با نمایه «تفسیر کذا» و تک‌واژه «التفاسیر» آمده است.

هـ) بحث‌های موضوعی مرحوم علامه(ره) که پس از تفسیر آیات بیان شده است به آدرس ابتدای بحث با تعبیر «بحث:کذا» و رنگ آبی در موضوع (چکیده متن) اطلاع ‌رسانی شده است مانند «بحث: اعجاز القرآن»، «بحث: النفاق فی صدر الاسلام»، «بحث: هویة الانسان»، «بحث: قصة ایوب ع»، «بحث: الملائکة»، «بحث: حریة الانسان فی عمله»، «بحث: الفنون الباحثة عن غرائب الاثار»و...

که با جستجو کلمه «بحث:» در کارتابل موضوع ، کلمات موضوع، به همه آنها مى‌توان دست یافت.

و) با توجه به اینکه بررسی و نقد نظرات رشید رضا در تفسیر المنار، مورد نظر مرحوم علامه(ره) بوده است مطالب مربوطه با تک‌واژه «تفسیر المنار» قابل دسترسی مى‌باشد (درباره بقیه تفاسیر استفاده شده نیز به همین شکل عمل شده است مانند: تفسیر فخر الرازی، تفسیر الکشاف).

ز) نقد مرحوم علامه(ره) بر نظرات مفسران و شخصیت‌های دیگر با تک‌واژه «الردود» اطلاع‌رسانی شده است.

ح) در این برنامه ترجمه تفسیر المیزان نیز به متن عربی متصل شده است.

در کارتابل کلیدواژه:

1. قسمت «احادیث» و« قواعد» به دلیل عدم مشخص کردن آنها در پژوهش انجام گرفته، غیر فعال می‌‌‌‌‌باشند.

2. در قسمت «اشخاص»، علاوه بر «اعلام اشخاص»، نام‌‌‌‌‌های خاص «اشیاء» نیز مانند: «الحجر الأسود» و«المیزاب»، در آن قرار گرفته است.

3. در قسمت «ازمنه»، واژه‏‌هایی که زمان خاصی را نشان می‏دهند چه یکبار پدید آمده باشند، مانند «لیلةالمبیت»، «غزوة خیبر»، «سریة ذات السلاسل»‏ وچه مانند: «رمضان»، «الضحی»، «الجمعه»، «لیلة القدر»، «الشتاء» تکرار شوند و نیز بدون در نظر گرفتن امتداد زمانی؛ مانند: «یوم الدین» نشان داده می‏‌شود.

4. در قسمت «گروه‌ها» واژه‌هایی که به هر شکل نشانگر گروه‌های اجتماعی هستند، قرار گرفته اند مانند:

الف) اسامی اقوام؛مانند: «البربر»، «العمالقة» و قبایل؛ مانند: «کنده»، «قریش» و هرآنچه نشان دهنده تبار یک انسان نامدار است مانند «بنو هاشم»، «بنو إسرائیل».

ب) اسامی اقوامی که منتسب به سرزمینی‏‌اند؛ مانند: «أهل الجبال»، «الکوفیون»، «أهل بابل».

ج) اسامی گروه های عقیدتی مانند: «الشیعة»،«الخوارج»،«الکتابیة»،«البوذائیة»و نیز گروه های عقیدتی که منتسب به یک شیء، عقیده،سرزمین، واقعه تاریخی و یا یک انسان نامدار‌‌‌‌‌اند. مانند:«أصحاب الکهف»، «أصحاب الصفة»، «أصحاب التناسخ»،«أصحاب مدین»، «أصحاب الأخدود»، «أهل الحدیبیة»، «أصحاب السبت» و «أصحاب علی (ع)».

د) اسامی ادیان، مذاهب و مکتب های فکری؛ مانند:«الکاتولیک»، «ماتریالیسم»، «الدهریة»، «الحسیون».

نواقص موجود در این نسخه فرهنگ موضوعی تفسیر المیزان:

به دلیل راکد ماندن برنامه در برهه‌ای از زمان و لزوم تولید آن جهت استفاده پژوهشگران متاسفانه این نسخه دارای نواقصی خواهد بود از جمله:

1. سلیس و روان نبودن بخشی از موضوعات (چکیده متن ها) که سبب عدم درک سریع مطلب از آنها می شود؛

2. کامل نبودن سیستم‌های مترادفات، مرتبطات و مشترکات؛

3. عدم اجرای هماهنگی کامل و نهائی بین نمایه‌ها؛

4. عدم هماهنگی بین برخی الفاظ نمایه با تکواژه ها (در این موارد، تعبیر تکواژه ملاک می باشد)؛

5. وجود برخی اغلاط نویسه‌ای مانند «إتصال الآیات» و «اتصال الآیات».

6. وجود برخی نمایه های کم بار از جهت معنا، که بر اثر شکستن نمایه های طولانی ایجاد شده است؛

به لطف خداوند منان و یاری پژوهشگران ان شاء الله در نسخه‌های بعدی برخی نواقص موجود در این نسخه برطرف خواهد شد.

آمار معجم موضوعی المیزان:

1. موضوع 40080

2. نمایه‌‌ی غیر تکراری: 131992

3. تک‌واژه غیر تکراری به همراه مترادفات: 11165

4. ریشه تکواژه‌‌‌‌‌ها به همراه مترادفات: 6620